Tydzień dla Serca: Ćwiczenia w terapii nowotworowej | Znajdź równowagę. Zrób to w kwietniu!

Zwiększone ryzyko powikłań kardiologicznych u osób w trakcie leczenia przeciwnowotworowego lub po jego zakończeniu może wynikać z kardiotoksyczności terapii, takich jak chemioterapia, radioterapia czy terapie celowane, ale również z braku aktywności, otyłości i niedożywienia. Pacjenci onkologiczni są więc szczególnie narażeni na wystąpienie m.in.:

• powikłań zakrzepowo-zatorowych,
• choroby niedokrwiennej serca,
• dysfunkcji lewej komory,
• płynu w worku osierdziowym,
• zapalenia mięśnia sercowego,
• arytmii,
• nadciśnienia tętniczego,
• przerzutów do serca.

Kardiotoksyczność

Kardiotoksyczność definowana jest przez ekspertów The National Cancer Institute jako powikłanie leczenia przeciwnowotworowego dotyczące serca. Może pojawić się w dowolnym momencie – wcześnie, w ciągu 2 tygodni od rozpoczęcia leczenia, między 2. tygodniem a 1. rokiem leczenia oraz późno, po 1. roku od zakończenia terapii. Strategie obniżania ryzyka wystąpienia kardiotoksyczności, np. poprzez zmniejszenie dawki leku czy uzupełnienia terapii o inne środki farmakologiczne może wiązać się z wieloma zagrożeniami, a w tym – brakiem skuteczności leczenia.

Bezpieczną, niefarmakologiczną formą profilaktyki jest trening fizyczny. Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne już w 1975 r. przedstawiło pierwsze wytyczne dotyczące wdrażania ćwiczeń do opieki kardioonkologicznej ze względu na ich korzyści i skuteczność w łagodzeniu zmęczenia oraz w poprawie:

• wydolności krążeniowo-oddechowej,
• składu ciała,
• funkcji fizycznej,
• siły i jakości życia u pacjentów.

Aktywność fizyczna w praktyce kardioonkologicznej

Aktywność fizyczna jest szczególnie istotna dla pacjentów onkologicznych. Jako szczególny ruch ciała, angażujący pracę wielu układów – m.in. kostnego, mięśniowego, oddechowego, korzystnie wpływa na rokowania i przebieg terapii. Światowa Organizacja Zdrowia wyróżnia 2 rodzaje aktywności fizycznej: aerobową i beztlenową (anaerobową), a ze względu na intensywność ćwiczeń klasyfikuje aktywność fizyczną o niskiej intensywności (1,5-3 ekwiwalentów metabolicznych zadania (MET)), aktywność fizyczną o umiarkowanej intensywności (3-6 MET) i aktywność fizyczną o dużej intensywności (powyżej 6 MET).

Ćwiczenia aerobowe to najczęściej wybierany rodzaj aktywności fizycznej. Obejmują one takie czynności jak spacer, jazda na rowerze, pływanie czy taniec i są nie tylko bezpieczne i skuteczne w profilaktyce kardiotoksyczności, ale również dobrze tolerowane przez pacjentów onkologicznych. Większość programów treningowych ćwiczeń aerobowych w onkologii zawiera umiarkowanie intensywne i ciągłe ćwiczenia lub trening interwałowy o wysokiej intensywności.

Ćwiczenia oporowe ze względu na swój wpływ na siłę mięśni, masy mięśniowej, hipertrofię i wytrzymałość również odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu i leczeniu chorób układu krążenia. Większość programów treningowych ćwiczeń oporowych w onkologii testowała zalecenia o umiarkowanej intensywności.

Zarówno ćwiczenia aerobowe, jak i oporowe w celu zwiększenia wydolności krążeniowo-oddechowej, w zależności od potrzeb i oczekiwań pacjenta, często są łączone i indywidualizowane.

Jakie ćwiczenia?

W zależności od stanu zdrowia i możliwości pacjenta rekomendowane przez ekspertów są ćwiczenia:

• O umiarkowanej aktywności fizycznej (czynności, podczas których mówienie jest możliwe), m.in.:

         - spacer,

         - joga,

         - wolna jazda na rowerze po płaskiej powierzchni,

         - taniec.

• O intensywnej aktywności fizycznej (czynności, podczas których mówienie jest ograniczone/niemożliwe), m.in.:

         - szybka jazda na rowerze lub po wyboistej powierzchni,

         - bieganie,

         - wchodzenie po schodach.

Rodzaj i natężenie wysiłku fizycznego powinny być uzależnione od stanu zdrowia pacjenta, jego osobistych preferencji i możliwości, a zwiększenie intensywności i częstotliwości ćwiczeń powinno być stopniowo rozplanowane.

Ćwiczenia a skutki terapii onkologicznej

Uczucie silnego i ciągłego zmęczenia, wypadanie włosów, nudności, depresja to tylko niektóre objawy, jakich doświadczają pacjenci podczas terapii przeciwnowotworowej, a które zmniejszają motywację do ćwiczeń. Jednak regularnie podejmowana aktywność fizyczna, jak potwierdzają badania, łagodzi skutki uboczne leczenia.

Zmęczenie

Systematyczna aktywność fizyczna w połączeniu z odpowiednio zbilansowaną dietą może przyczynić się do redukcji zmęczenia spowodowanego intensywnym leczeniem onkologicznym, poprawy jakości życia, wzrostu masy mięśniowej kończyn dolnych oraz zwiększenia wytrzymałości. W analizie przeprowadzonej przez Singh i współpracowników, obejmującej 19 badań klinicznych, potwierdzono, że aktywność fizyczna znacząco wpływa na zmniejszenie zmęczenia u osób z rakiem jelita grubego w porównaniu do osób, które aktywności fizycznej nie podejmują. Zależność tę potwierdzono również u chorych na raka piersi, prostaty oraz płuc.

Jakość życia

Regularnie wykonywane ćwiczenia fizyczne przyczyniają się do poprawy nie tylko zdrowia fizycznego, ale również psychicznego – poprzez obniżenie poczucia lęku i depresji u osób z chorobami nowotworowymi. Połączenie ćwiczeń aerobowych i oporowych podczas chemioterapii prowadzi również do lepszych, długoterminowych rezultatów w zakresie jakości życia u pacjentów, poprawiając jakość snu i zwiększając poczucie szczęścia.

Sprawność fizyczna, siła mięśni, masa ciała

Aktywność fizyczna zwiększa wydolność tlenową i siłę mięśniową w obrębie kończyn górnych, jednocześnie obniżając wskaźnik masy ciała (BMI) oraz poziom tkanki tłuszczowej u pacjentów onkologicznych. Metaanaliza autorstwa Singha i współpracowników ujawniła silniejszy wpływ programów treningowych trwających dłużej niż 12 tygodni oraz wdrażanych w trakcie chemioterapii w tej grupie pacjentów. Połączenie treningu aerobowego z oporowym wiąże się z poprawą wytrzymałości mięśniowej zarówno w górnych, jak i dolnych partiach ciała u kobiet z rakiem piersi.

Chęci czasem nie wystarczą

Pomimo że regularna aktywność fizyczna korzystnie wpływa na przebieg procesu leczenia i jakość życia, wielu pacjentów onkologicznych spotyka różnego rodzaju ograniczenia. Obecny stan zdrowia może stanowić przeszkodę w rozpoczęciu treningów. Głównymi przeciwskazaniami do aktywności fizycznej są m.in.:

• niedokrwistość,
• małopłytkowość,
• limfopenia,
• infekcje i/lub stany zapalne,
• niekontrolowania cukrzyca,
• zapalenie mięśnia sercowego,
• przerzuty do kości.

Na podstawie:

• Newman AB,Basen-Engquist K, Gilchrist SC, et al. Exercise and Cardio-Oncology Rehab. Curr Treat Options Cardio Med 24, 183–197 (2022),
• Neumann D., Korzeniowska K., Jankowski J., et al. Kardiotoksyczność leczenia przeciwnowotworowego, Choroby Serca i Naczyń 2016, tom 13, nr 6, 434-444,
• Wilson RL, Christopher CN, Yang EH, et al., Incorporating Exercise Training into Cardio-Oncology Care. JACC CardioOncol. 2023 Oct 17;5(5):553-569,
• Bull FC, Al-Ansari SS, Biddle S, et al, World Health Organization 2020 guidelines on physical activity and sedentary behaviour. Br J Sports Med. 2020 Dec;54(24):1451-1462,
• Misiąg W, Piszczyk A, Szymańska-Chabowska A, Physical Activity and Cancer Care-A Review. Cancers (Basel). 2022 Aug 27;14(17):4154,
• Singh B, Hayes S.C, Spence RR, et al., Exercise and colorectal cancer: A systematic review and meta-analysis of exercise safety, feasibility and effectiveness. Int. J. Behav. Nutr. 2020;17:122,
• Dieli-Conwright CM, Courneya KS, Demark-Wahnefried W. et al. Aerobic and resistance exercise improves physical fitness, bone health, and quality of life in overweight and obese breast cancer survivors: a randomized controlled trial. Breast Cancer Res 20, 124 (2018),
• pulsmedycyny.pl.